موضوع شناسی فقه گردشگری برای حوزه ها و طلاب و فضلا یکی از مسائل بنیادین در جهت نهادینه سازی مساله نوظهور صنعت توریسم است. با توجه به حضور قابل ملاحظه گردشگر در ایران این موضوع باید به این نهاد مهم دینی شناسانده شود.
موضوع شناسی فقه گردشگری برای حوزه ها و طلاب و فضلا یکی از مسائل بنیادین در جهت نهادینه سازی مساله نوظهور صنعت توریسم است. با توجه به حضور قابل ملاحظه گردشگر در ایران این موضوع باید به این نهاد مهم دینی شناسانده شود.
این یادداشت بر آن است که تاثیر شناخت چیستی گردشگری و سنخ شناسی گردشگران در موضوع شناسی فقه گردشگری را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد، اگر چه توجه و بسط جزییات این مسائل از عهده این نوشتار خارج است تاکید بر این نکته ضروری ا ست که منظور از گردشگر در این نوشتار معطوف به گردشگران و گردشگری های غیرمسلمان است.
صنعت گردشگری ایران با وجود توانمندی و ظرفیت مناسب رشد لازم را نداشته است. یکی از موانعی که کم و بیش در تقویت این صنعت وجودی تاثیرگذار دارد رویکرد عالمان دینی نسبت به مقوله گردشگری است. در جوامع توسعه یافته صنعت گردشگری بسیار رو به رشد است. سازمان جهانی گردشگری با عنوان اختصاری UNWTO اعلام کرده است که در سال 2018 نزدیک به یک میلیارد و چهار صد میلیون گردشگر در کل دنیا در حال گردش بوده اند که این تعداد تا سال 2030 به یک میلیارد و هشتصد میلیون نفر خواهد رسید. بیشترین رشد گردشگری نیز در کشورهای آسیایی خواهد بود. دلیل این مساله نیز وقایع تاریخی مهم از جمله انقلاب های متعدد از صنعتی تا موارد دیگر است.
از کشور عزیزمان ایران 23 اثر فرهنگی و طبیعی در سازمان میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده است که ایران را در بین ده کشور برتر دنیا از نظر ظرفیت های گردشگری قرار می دهد. اینکه این مساله چه میزان در زمنیه رشد ناخالص اقتصادی تاثیرگذار است بحث دیگری است اما نکته محوری این نوشتار درباره حوزه دین است.
عوامل رشد گردشگری
لازمه پیشرفت و ارتقاء صنعت توریسم زنجیره ای از عوامل متعدد است. ثبات اجتماعی سیاسی یک کشور نظام توزیع در صنعت گردشگری حمل و نقل، عرضه و تقاضا، مدیریت فضای گردشگری، مولفه های تاثیرگذار از خدمات اقامتی تا جاذبه های گردشگری همچنین مقاصد گردشگری و... همگی دخیل در توسعه و ارتقا این صنعت مدرن هستند.
در کنار تمامی این بخش ها یکی از تاثیرگذارترین عوامل رشد صنعت گردشگر در ایران رویکرد فقهی مذهبی فقیهان و عالمان دینی به عنوان تاثیرگذاران فرهنگی و اجتماعی در ایران به این مقوله فرهنگ ساز است که در تمام بدنه جامعه تزریق می شود. درباره این رویکرد می توان از چند زاویه بحث کرد. اولین زاویه ثمرات این صنعت است. مساله دیگر تهدیدها و راهکار تقابل با آنهاست. در احکام دینی موضوعات مربوط به صنعت گردشگری از این موارد ناشی می شود. در این بین آیت الله علیدوست درباره مسائل نوپیدا قائل به تقسیم بندی سه گانه است که صنعت گردشگری را می توان در دسته اول قرار داد. به این معنا که صنعت گردشگری اگرچه در ادبیات اقتصادی و فرهنگی نوپیداست؛ اما یک ریشه دینی داشته و به عنوان یکی از آموزه های فقهی محسوب می شود و می توان از متون دینی و فقهی نیازمندی ها و الزامات این صنعت را یافت. از جمله این آموزه ها نحوه تعامل با کفار است که با تتبع و جستجو در احکامی که نسبت به کفار وجود دارد، قابل استفاده است. لازم است این آثار در زمینه مواجهه و تعامل با غیر مسلمان ها الگودهی کنند و متناسب با آن یک الگورتیم یا فرم و قالبی را ارائه کنند، اگرچه در برخی موارد از جمله چالش های حقوقی و کیفری کارهایی صورت گرفته است.
آثار علمی در مسئله گردشگری
تمامی پژوهش های صورت گرفته چه مستقیم چه غیر مستقیم و در مواجهه با صنعت توریسم در سه بخش کلان قابل تصور است:
نظرات فقهی فقها؛
پژوهش ها در رابطه با ارائه الگو و رفتار سازی با غیر مسلمانان؛
و چالش های فقهی دینی که می تواند این صنعت با آن ها مواجه شود.
اگر چه بخشی از این موارد بدون توجه به مسئله گردشگری صورت گرفته است. ولی می توان از از آنها در صنعت گردشگری استفاده کرد.
حلقه مفقوده بین این پژوهش ها و صنعت گردشگری، شناخت صحیح از صنعت گردشگری ایران و طیف گردشگرانی است که به ایران سفر می کنند که مانند موضوع شناسی و مصداق شناسی در مراحل اجتهاد به عنوان اولین قدم محسوب می شود. از این رو، در این نوشتار به اصل مسئله صنعت گردشگری در ایران و سپس به مساله گردشگران پرداخته می شود.
گردشگری در ایران
صنعت گردشگری ایران پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن دارای دو نوع نگرش متفاوت است. پیش از انقلاب به واسطه مراودات با کشورهای اروپای غربی و کشورهای آمریکایی و همچنین لغو روادید برخی کشورهای غربی و... با وجود انواع گردشگری در ایران، گردشگری تفریحی مهمترین علت سفر به ایران محسوب می شد.
پس از انقلاب اسلامی جنس گردشگری ایران بسیار تغییر کرد و ایران به عنوان یکی از مهم ترین مقاصد تاریخی فرهنگی در بسته سفر مسافران خارجی قرار گرفت و رویکرد تفریحی صرف و خوش گذرانی، جای خود را به دیگر انواع فاخر گردشگری داد.
خلاصه آن که صنعت گردشگری ایران فضایی پر استفاده و پر منفعت است که می توان از آن برای آشنایی گردشگرها با تمدن و تاریخ کهن ایران، اسلام، مکتب اهل بیت و گفتمان انقلاب اسلامی بهره برد.
طیف گردشگران در ایران
نکته دوم درباره طیف گردشگران غیر مسلمانی است که گردشگران فرهنگی محسوب میشوند. تعریف سازمان UNWTO از گردشگر فرهنگی کسی است که برای آشنایی و تجربه ی فرهنگ ها سفر می کنند. این گردشگران آگاهانه ایران را انتخاب می کنند و می دانند هنگام ورود به برخی از اماکن از جمله حرم و مساجد تاریخی محدودیت دارند به قدری این مسئله برای آنان پذیرفته شده است که گاهی عدم رعایت آن از طرف ایرانی ها باعث شگفتی آنان می شود. احترام به قانون کشور مقصد در همه اقسام گردشگری وجود دارد ولی در گردشگری فرهنگی بروز بیشتری پیدا می کند.
بارها پیش آمده که هم صحبتی چند دقیقه ای با گردشگرها، گاهی بیش از چندین ساعت طول کشیده است و آنان نیز از هم کلامی در یک فضای صمیمانه و دوستانه با یک طلبه استقبال می کنند. نمونه این مسئله که چندی پیش اتفاق افتاد شنیدنی است. جلسه ای مفصل با تعدادی از کشیش های کشور آلمان در حرم حضرت معصومه (س) رخ داد. در پایان جلسه آن ها اظهار کردند که واقفیم آنچه رسانه های اروپایی از اسلام ارائه می کنند با اسلام حقیقی متفاوت است اما از شما نیز هیچ صدایی درباره اسلام به گوش ما نمی رسد.
ده ها و صدها مورد از این قبیل گفت و گوها را می توان به عنوان شاهدی بر علاقه میهمانان خارجی برای آشنایی با فرهنگ و دین مردم ایران ارائه کرد. البته شایان ذکر است که با اندک هم نشینی و گفتگو با گردشگران، نباید در صدد تغییر دین آنان بود که این مسئله خود اشکالی اسلامی دارد ولی گردشگران بسیار علاقه مندند تا در فضایی دوستانه برای پرسش های دینی خود درباره اسلام پاسخی در خور بیایند.
دسته بندی اعتقادی گردشگران
نکته دیگر در باب طیف گردشگران از نظر اعتقادی است. به طور کلی گردشگران از این منظر به سه دسته تقسیم می شوند. برخی از آنان ضد خدا و به اصطلاح آتئیست هستند که درصد ناچیزی از گردشگران را شامل می شوند. گروه دوم افراد معتقد به دین اند که بر اساس آمار بیشتر آنان مسیحی هستند.
گروه سوم که تعدادشان کم تر از دین دارها نیست ندانم گراها یا بی طرف ها هستند که اساساً هیچ گونه موضعی درباره دین ندارند و در اصطلاح به آنان اگنوستیک گفته می شود. این عده از گردشگران، طیفی بسیار مهم هستند. در این میان جوانان اروپایی که در پی زندگی اخلاقی بدون قرار گرفتن در ذیل بایدها و نبایدهای دینی اند، به شنیدن، بحث کردن و آشنا شدن با مسائل دینی علاقه وافری نشان می دهند و به همین دلیل باید در مواجهه با آنها برای ارائه مباحث فقهی و کلامی تلاش علمی بیشتری صورت گیرد.
با طرح این دو نکته کلی در باب تعریف صنعت گردشگری و همچنین شناخت طیف گردشگران حلقه مفقوده بین علوم حوزوی و این صنعت تا حدودی مشخص شد.
مواجهه فقه با گردشگران
به طور کلی در فقه سه مناط کلی در رابطه با کفار وجود دارد. این سه مناط یکی مسئله نجاست کفار، دوم نفی سبیل و سوم مسئله تألیف قلوب است که یکی از موارد هشت گانه مصرف زکات شمرده می شود.
هر یک از این سه ملاک زیر مجموعه هایی از مسائل، از جمله پاکی نجاست،حلیت ذبیحه، ازدواج، ورود به مساجد و... را شامل می شوند. این مسائل باید با نگرش به موضوع گردشگری مورد باز پژوهشی و ارزیابی قرار گیرند زیرا با توجه به اهمیت و مصالح صنعت گردشگری می توان بر تأثیر آن در انتقال گفتمان انقلاب اسلامی ترویج و تبلیغ مکتب اهل بیت و ارزش های ملی و ایرانی تاکید کرد.
به عنوان مثال، اگر در این بحث از معیار تألیف قلوب بیشتر استفاده شود زمینه گسترش اسلام شیعی به راحتی فراهم می شود. تجربه سالهای متمادی نگارنده از مواجهه با گردشگر ها بر این مسئله اذعان دارد که آنان پس از آشنایی با ایران و اسلام شیعی، به خوبی بین گروه های تروریستی و اسلام ایرانیان تفکیک قائل شده اند؛ مثلا پس از حوادث اورلاندو آمریکا، شارلی ابدو فرانسه و استکهلم این گردشگر ها بودند که در پیام های خویش اذعان می کردند که ما می دانیم جنس اسلام شما با اینها متفاوت است.
صنعت گردشگری، صنعت تبلیغ نیست
باید به این نکته بسیار مهم نیز توجه کرد که صنعت گردشگری صنعت تبلیغ نیست و نباید گردشگر با ورود به هر منطقه گردشگری با رو به رو شدن با یک طلبه ملبس احساس کند که در معرض تبلیغ دین قرار گرفته است. صنعت گردشگری نسبت به دین بی طرف است و طبیعتا فعالیت در این عرصه حساسیت و بایسته های خود را دارد. تعامل با گردشگران غیر مسلمان پروژه خاصی است که باید به دقت مورد بررسی فقهی قرار گیرد و اساساً صنعت گردشگری این قابلیت و ارزش را داراست که از جنبه های مختلف بررسی و نقد شود. یکی از مهمترین جنبه های گردشگری این است که اجازه می دهد تفکر، گفتمان و داراییهای فرهنگی تاریخی و دینی ایران به دنیا عرضه شود.
شاخصه های صنعت گردشگری
صنعت توریسم چند شاخصه و ویژگی ویژه دارد که اولین ویژگی کاهش هزینه برای شناساندن داراییهای تاریخی، فرهنگی و دینی است. گردشگر از آن سوی دنیا برای آشنایی با فرهنگ ایرانی و اسلامی وارد کشور می شود و ما را از صرف هزاران دلار برای انتخاب صنعت گردشگری صنعت تبلیغ مقصد و رساندن پیام فرهنگی و دینی و انقلابی بی نیاز می کند.
ویژگی دیگر تنوع مخاطبی است که در فضای گردشگری وجود دارد. در نظر بگیرید یک روحانی برای تبلیغ به خارج از کشور می رود که محل تبلیغ او یا در سفارتخانه و مرکز اسلامی و یا یک مسجد است و مخاطبان مشخصی از مسلمانان دارد. در صنعت توریسم جنس مخاطب بسیار متفاوت و متمایز است؛ زیرا مواجهه با غیر مسلمانان کشورهای مختلف است.
ویژگی دیگر توجه و به اصطلاح گوش شنوایی است که گردشگران دارند. مبلغ وقتی به خارج از کشور می رود تنها با مخاطبانی که با او ارتباط می گیرند می تواند گفتگو داشته باشد؛ اما گردشگر با پای خود برای یاد گرفتن و شنیدن آمده است و خود طالب شنیدن درباره حقایق تاریخی، فرهنگی و دینی است.
علاقه مندی گردشگرها به شنیدن درباره آموزه های فرهنگی و دینی را می توان در طولانی شدن مدت زمان جلسات از چند دقیقه به چند ساعت دید. گاهی در این جلسات گردشگرها برنامه های بازدید بعدی خود را لغو می کنند تا زمانی بیشتر برای آشنایی با اسلام و شیعه داشته باشند.
ویژگی بعدی صنعت توریسم بستر دیپلماسی عمومی است. در موارد مختلف صنعت توریسم می تواند به عنوان پل ارتباطی مستقیم برای اقناع و آگاه سازی افکار عمومی دنیا در مورد ایران و ایدئولوژی انقلاب اسلامی باشد. به عنوان نمونه در سالهای گذشته که گروه های تکفیری قدرت ظاهری داشتند نگاه کشور ایران و شیعیان در مورد این گروه ها از طریق صنعت توریسم به روشنی به گوش بسیاری از مردم دنیا رسید. همچنین در رساندن نامه مقام معظم رهبری به جوانان اروپا، این امر به خوبی به گوش بسیاری از جوانان اروپا رسید و بسیاری موارد دیگر که صنعت توریسم نقش بسیار بسرایی در آگاه سازی ایفا کرد. از جمله هنگام برپایی کنفرانس ضد ایرانی در لهستان گردشگرهای لهستانی با ارسال ایمیل اظهار بی توجهی به این شکل کارها علیه ایران می کردند و آن را تنها یک نمایش سیاسی می دانستند که برای جامعه ارزشی ندارد. غالب کشورهای اروپایی و آمریکایی فرق بین شیعه و سنی، گروه های تندرو مثل وهابیت و داعش و تکفیری را نمی دانند و همه اتفاقات را به پای اسلام می نویسند. در پایان بسیاری از نشست ها با گردشگرها، آنان از عدم نشر آموزه های شیعی در سطح بین المللی سوال می کنند و اینکه چرا تلاش لازم برای گسترش و شناساندن این تفکر صورت نگرفته است. لذا در صنعت توریسم ما فرصت های منحصر به فردی داریم که در کمتر شرایطی قابل دستیابی است مهم ترین آنها مخاطبان بومی کشورهاست که در هیچ مسجد، مرکز اسلامی و سفارت خانه ای یافت نمی شوند و عرضه گردشگری این فرصت استثنایی را داریم که تاریخ کهن، فرهنگ ایران و مکتب اهل بیت را به آن ها بشناسانیم.
آسیب ها
اولین آسیب، عدم شناخت از آسیب ها و بایسته های عرصه توریسم است که باعث می شود، گردشگری برای انتقال این همه مفاهیم و ایدئولوژی به ایران نیاید؛ از این رو، صنعت توریسم نباید به عنوان عرصه ای برای تبلیغ فرض شود.
اگر صنعت توریسم در ایران به علت فعالیت های بی برنامه و همراه با کج سلیقگی از وجهه تاریخی فرهنگی به یک عرصه تبلیغی تبدیل شود، باعث به وجود آمدن پیش داوری در عرصه بین المللی نسبت به ایران می گردد که خود مانعی بزرگ برای حضور فراگیر گردشگرها خواهد شد. در واقع کارهای دینی ناپخته و به دور از حساسیت ها و ظرافتهای گردشگری، موجب رکود این صنعت در زمینه ورود گردشگرهای غیر مسلمان خواهد شد.
اساسا صنعت توریسم به خصوص نسبت به برخی کشورها همچون ایران یک صنعت ظریف و به اصطلاح ترسو است. می توان صنعت گردشگری در ایران را نور شمعی ترسیم کرد که مقابل وزش بادهای سخت قرار دارد و تا زمانی که این شعله آتشی فروزان نشده است، مراقبتهای بسیار زیادی لازم دارد. به عنوان نمونه اعتراضات تهران در دی ماه ۹۶ که در آن چند سطل زباله آتش گرفت باعث شد بیش از نیمی از گردشگرهایی که برای سال ۹۷ به قصد گردشگری در ایران ثبت نام و درخواست داده بودند، در نیمه اول سال ۹۷ سفر خود را کنسل کردند؛ اما شبیه این حوادث اگر در کشوری مانند فرانسه رخ دهد اتفاقی در زمینه حضور توریسم رخ نخواهد داد.
فعالیت رسانه های غربی در دنیا علیه فضای شیعی به اندازه ای فراگیر و اثرگذار است که راهپیمایی اربعین با آن همه عظمت و جذابیت مورد توجه آنها قرار نمی گیرد؛ در حالی که مثلا جشنواره گوجه فرنگی و... مورد توجه رسانه های غربی است سیاستی که رئیس جمهور کنونی آمریکا ضد ورود ایرانیان به آمریکا در پیش گرفته است. محدودیتهای زیادی به بار می آورد؛ دلیل این سیاست هم این است که آنان می دانند اگر صنعت توریسم رشد پیدا کند تا چه اندازه فهم عمومی دنیا نسبت به یک کشور تغییر خواهد کرد. البته بخشی از تخریبها به ضعف عملکرد درونی بر می گردد؛ از جمله درک نکردن فضای گردشگری، ورودهای غیر حرفه ای و کج سلیقگی و ناپختگی در عملکرد. طبیعی است اگر کار بد یا ناقص فرهنگی انجام نشود بهتر است.
عدم آگاهی کافی از مسئله گردشگری می تواند اولین آسیب جدی برای فعالیت در این عرصه باشد. شناخت ادبیات توریسم بین الملل و صنعت توریسم ملی، شناخت تاریخ کهن ایران و تاریخ ایران بعد از اسلام، شناخت فلسفه نمادهای اسلامی، شناخت فلسفه معماری اسلامی، آگاهی از روحیات و فرهنگ ملل و... حلقه های یک زنجیره هستند. به علاوه موضوعاتی فراگیرتر همچون حقوق مدنی توریسم و جایگاه راهنمای تور در مباحث گردشگری از جمله اطلاعاتی است که باید برای ورود به این عرصه با آنها آشنا شد.
دومین آسیب جدی، ورود طلاب مبتدی و بی اطلاع از مبانی دینی است. اگر طلبه ای نا آشنا یا کم اطلاع از مبانی دینی و فقهی وارد عرصه تبلیغ در میان گردشگران شود، طبیعتا در برخی از گفتگوها یا از خطوط قرمز دین رد می شود یا آن که اسلامی با قرائت شخصی ارائه می دهد که در آن بسیاری از احکام اخلاقی و فقهی جابجا بیان می شوند و در برخی موارد نیز با نگاه های متعصبانه و به دور از اسلام واقعی و مکتب اهل بیت، موجبات کج فهمی و القاء شبهات در ذهن گردشگر را فراهم می کند.
همچنین گاهی با رویکرد انتقادی به دیگر ادیان و با نگاه تغییر دین گردشگران آسیب های جدی به صنعت توریسم میزند و باعث فاصله گرفتن حداقل یک انسان حقیقت جو از اسلام واقعی می شود.
کارشناس دینی در عرصه گردشگری، علاوه بر تسلط بر زبان خارجی و تجربه فعالیت بین الملل، باید برخی اسلوب و روش های فعالیت در این عرصه را آموزش ببیند و حضوری آگاهانه و کارشناسانه داشته باشد. عرصه توریسم بستر تمرین زبان خارجی و آشنایی با فرهنگ کشورها نیست. بلکه این عرصه برای کارشناس دینی زمینه ای بسیار حساس و دقیق برای ارائه آموزه های اسلام به صورت صحیح کارشناسانه و با بهره گیری از اسلوب این صنعت است که بالطبع دو هدف اولی نیز به صورت غیر مستقیم تأمین می شوند. از این رو، کار بر روی اسلوب و متد خاص صنعت توریسم نیازمند کار جدی است و نمی توان به صرف برخی ویژگی ها مانند تسلط به زبان خارجه مبلغ دین بودن دغدغه داشتن و یا فراهم بودن شرایط برای حضور در این عرصه اکتفا کرد.
سومین آسیب صنعت توریسم، ورود نهادهای تبلیغ دینی است. ورود چنین نهادهایی با فرض وجود دغدغه خدمت به این عرصه می تواند در درازمدت باعث زبین رفتن این فرصت عظیم شود. آسیبتهای متعدد دیگری نیز در این زمینه وجود دادرد از جمله نگاه سودمحورانه به این عرصه فعالیت های گزارشی، احتمال جاسوسی و نفوذ و... که تنها به چند مورد مهم از آنها اشاره شد.
منبع: مجله وسائل شماره اول ص 144
